Yiğit Keven
Kodak Carousel 1960’lı yıllarda piyasaya sürülmüş bir projektör. Üzerindeki “tekerlek” sayesinde istediğiniz fotoğrafları istediğiniz sırada dizmenize olanak veriyor. Anılarınızı tekrar yaşayabildiğiniz bir “zaman makinesi”. Daha önce hiç gitmediğiniz bir yerin manzarasına tanıklık edebilirsiniz. Akan suları, taşların dizilişini ve etraftaki ağaçların güneşi gölgelemesini görebilirsiniz. Ya da bir komşunuzun anılarına tanıklık edebilirsiniz. Sanki oradaymış gibi. Peki bu, biz 21. yüzyıl “moderni” için hala heyecan verici mi? Bugüne kadar sayısız kere manzara fotoğrafı görmüşüzdür. Bizi, o günlerdeki gibi heyecanlandırabiliyor mu?
Günümüzde bilgi bombardımanına tutulmadığımız herhangi bir an yok.
Telefona gelen bildirimler, televizyondan gelen sesler, sayıları her geçen gün artan reklam panoları…
Gün geçtikçe tüm bunlar, bizim için ilgi çekiciliğini de adım adım kaybediyor. Gün geçtikçe alışıyoruz. Tüm bu uyaranlar, yeniliğini ve bizim için önemini kaybediyor. Bu da “doz artışı” yapmamıza, telefonda geçirdiğimiz sürenin uzamasına, o ilk günkü heyecanı yakalama peşinde koşmamıza sebep oluyor.
Ödül merkezi ya da ingilizcedeki adıyla “reward pathway”, beynimizin ön lobunda yer alan ve bizi yöneten hormonların çalıştığı küçük bir alandır.
Bu hormonlar başlıca; dopamin, serotonin, oksitosin ve endorfindir. Mutlu hissetmemizi, bir hedefe odaklanmamızı, diğer insanlarla bağ kurmamızı işte bu hormonlar sağlar. Bu hormonların yoksunluğu durumunda ise kronik mutsuzluk, depresyon, sinir, öfke, özgüven düşüklüğü diğer güzel ve bizi hayata bağlayan duygu durumlarının yerini alır.
Ödül merkezi hayatımızda çok önemli bir yer tutmakta çünkü bu sistem, hayatta kalma içgüdüsüyle alakalı. Bu sistem yaşamamız için, kaynaklara ulaşmamız için bize gereken dürtüyü, harekete geçme gücünü veriyor. Yeni olanın ilgimizi çekmesinin sebebi de işte bu, yani hayatta kalma dürtüsüyle açıklanıyor. Ancak ilerleyen teknolojiler, gün geçtikçe psikoloji dalında insanoğlunun bilgi birikiminin artması ve bu birikimin kar sağlama amaçlı kullanılması, bu hassas dengenin gün geçtikçe daha çok bozulmasına sebep oluyor.
Bir hastalık olarak kabul edilen bağımlılık durumları da ödül merkezi ile yakından alakalı.
Madde kullanımının beynimizdeki ödül merkezi ile doğrudan ilişkisi var. Örneğin; ilk içilen sigara başı döndürür, alışık olunmayan bir mutluluk hali insanın içini kaplar. Kişi gevşemiştir, rahatlamıştır. Zamanla beyin bu doza alışır ve daha fazlasını ister. Bu kısır döngüyle aynı kişi aynı hazzı alabilmek için bugün günde bir paket sigara içmektedir. Bu da ödül merkezinin (bir diğer adıyla ödül yolağının) oluşturduğu direnç, toleransla açıklanmaktadır.
Instagram kullanıcılarına hitaben söylenen “like peşinde koşma” sözü de buradan geliyor.
Sosyal medya kullanımı da aynı madde kullanımı gibi, beynimizde bu noktaların uyarılmasını sağlıyor. İnsan, yapısı gereği hayatta kalması için gereken sosyalliği, başkalarıyla iletişime geçme isteğini, beğenilme arzusunu bu yoldan tamamlamış oluyor. Bu da yine beynimizde ödül merkezini uyarıyor.
Bireyi ekarte edip direk olarak beyne ve hatta bilinçaltına hitap eden reklamlara her gün sayısız defa maruz kalıyoruz. Her mecrada karşımıza çıkan reklamlar, bağımlılık örneklerinde olduğu gibi bizi yine aynı yerden, beynimizdeki ödül mekanizmasından yakalamaya çalışıyorlar.
Reklamlar mutludur. Herkes çok güzeldir. Yüzler, gülümsemekten o kadar gerilmiştir ki reklamın gerçeklikle olan bağı kopmaya başlamıştır. Ancak reklamın hedefi biz değil, bilinçsizce karar almamızı sağlayan işte bu sistemler. Bu yüzden, “reklamlar bana etki etmiyor, kararlarıma yön vermiyor” diyenleri görürüz.
Ödül merkezi, insanoğlunun hala yeni şeyler keşfettiği, farkında olmasak da yaşantımızda çok önemli yeri olan beynimizde, küçük bir alana verilen isimdir. Mutluluk halimizi ya da yoksunluğunu çektiğimiz hislerin bizde ki etkisi, bu ödül merkezinin düzgün çalışması ile doğrudan alakalı. Gün geçtikçe işleyişinin bozulması ise insan için büyük tehlikeler arz etmekte. Bir an önce bu bilinci kavrayıp beynimizin çalışma prensiblerini bilerek hareket etmeliyiz.
